Оккупационный режим на территории Беларуси

Схема «Сколько жизней унесла ВМВ»

Фото документа: Заключение Центрального института питания по муке “Шпельцмель”, применявшейся для выпечки хлеба // Плен и возвращение советских военнопленных в Германии 1941–1945 гг.. М., 2014. – С. 60–61

 

 

 

 

 

 

 

 

Информация:

• За годы войны в немецкий плен попали 5,7–6 млн советских военнопленных. Из них 3,5 умерли от нечеловеческих условий содержания, голода, холода, болезней, рабского труда. 930 тыс. были освобождены, около 1 млн. добровольно сотрудничали с немцами, около 0,5 млн были освобождены или смогли совершить побег. 55–60% были убиты. Уровень смертности среди военнопленных других национальностей составлял 2–5%. Причинами трагедии стали не сложные обстоятельства или ошибки в организации, а десятки тысяч расстрелов, сознательно заниженные рационы питания и полностью недостаточные условия проживания.
• Совещания нацистских чиновников и военных 2 мая 1941 г.: “Если мы вывезем все необходимое из страны, то, без сомнения, от голода погибнет некоторое количество миллионов человек”. Предполагалась голодная смерть для 30 миллионов жителей СССР. (партизаны и были причиной массового уничтожения мирного населения страны).
• На август 1944 г. в Германии работали 23 млн. немцев (11 млн из них — женщины), 5,8 млн. гражданских рабочих иностранного происхождения, 1,9 млн. военнопленных (600 тыс. граждане Франции, 631 тыс. СССР).

“Список карательных экспедиций на территории Витебского района”.

 

Хотемля — Аргуны «Chozemlja — Arguny». Кодовое наименование карательной операции немецко-фашистских захватчиков против партизанских отрядов 6-го «Моряк» и 8-го имени М. Н. Селиваненки, партизанской бригады «Алексея», спец. группы БШПД под командованием В. Д. Сазонова и местного населения в Сурожском и Витебском районов 3.10.1942. Название от деревень Хотемля и Аргуны Лезненского района.

 

Проводилась подразделениями 237-го охранного батальона, 13-гог полицейского полк СС с приданными им противотанковыми и минометными батареями во главе с комендантом Смоленска. По плану штаба тыла группы армий «Центр» операция Хотемля — Аргуны вместе с карательной операцией «Молния» должна была очистить от партизан предполье железной дороги Полоцк — Смоленск. Внезапной атакой с сера и юга каратели хотели ворваться в партизанский лагерь. 6 часов шел тяжелый бой. Силы противника в четыре раза превышали силы партизан. Народные мстители покинули свои позиции и с боем отошли на северо-запад. Не достигнув успеха каратели подожгли деревню Хотемля 97 жителей расстреляли и около 60 женщин и детей сожгли в домах, в деревне Ковалева Сурожского района спалили более 50 дворов и расстреляли 40 жителей.

 

«Зимний лес» («Waldwinter») — кодовое название карательной операции немецко-фашистских захватчиков против партизанских бригад 3-й и 4-й Белорусских, «За Советскую Беларусь», Сиротинской, «Неуловимые», двух отрядов Белорусской диверсионной бригады имени В. И. Ленина, нескольких спецгрупп и мирного населения в треугольнике железных дорог Витебск — Невель — Полоцк (Витебский, Городокский, Меховский, Полоцкий, Сиротинский районы) 27 декабря 1942 — 25 января 1943 г.

 

«Шаровая молния» («Kugelblitz») — кодовое название карательной операции немецко-фашистских захватчиков против партизан и местного населения Суражской партизанской зоны (Витебский, Городокский и Суражский районы) 14 февраля — 19 марта 1943 г.

До 14 февраля в кольце карателей между рекой Овсянка, Лужеснянка и железной дороге Витебск – Езерище оказалось 9 тысяч партизан и более за 20 тысяч местных жителей. На отдельных участках партизаны стремились контратаками помешать противнику сконцентрировать силы и захватить плацдарм на берегах рек, что окружали партизанскую зону. 15 февраля партизаны бригады «Алексей» овладели деревнями Сахорово, Жабентяи, Балино, Мельна на левобережье Двины, уничтожили более 100 гитлеровцев, захватили 20 человек пленных, оружие и боеприпасы. Гитлеровцы не смогли ворваться в зону и с 18 февраля начали систематически обстреливать и бомбить передний край партизанской обороны. ЦК КП[б]Б и БШПД приняли меры по оказанию помощи партизанам и населению. 11 и 15 февраля экипажи сделали к ним 46 самолето-вылетов с боеприпасами и оружием, дополнительно с 20 до 24 февраля доставили в зону более чем 115 тысяч патронов, около 800 мин и 18 минометов, 700 килограмм тола. 22 февраля гитлеровцы перешли в наступление по всему периметру блокады 5 суток шли жестокие кровопролитные бои. На восток от города Городок партизанская бригада имени М. И. Кутузова разгромила батальон противника захватила его флаг, минометы, автоматы, винтовки, партизаны-бронебойщики подбили 3 бронемашины, грузовую и легковую автомашины. В ночь на 23 февраля на сторону партизан почти в полном составе [506 солдат] перешел 825 «ост-мусульманский» батальон и влился в 1-ю Витебскую и «Алексея» бригады. Партизаны не вступали в затяжные бои, пробивались небольшими группами через тесные цепи карателей. К 3 марта партизаны и местные жители были окружены на заросшем мелколесьем и хмызняком болоте площадью 112 км. Силы карателей размещались на рубеже деревень Канаши — Дубрава — Азерки, Кавалева — Сапраны — урочище Островская Дача. 5 марта партизаны в урочище Щебловская Дача держали круговую оборону, потом пошли в рукопашную и 11 марта вышли в район деревень Стайки, Дражно, Платы, Костовичи.

Фашисты «проверили» 169 деревень, «профильтровали» в них 3583 человека и передали их 9 эйнзац-команде СД, 1456 человек из них было расстреляно, 804 человека были доставлены в сборный лагерь для отправки на работы. Партизаны потеряли в боях около 400 человек убитыми, более 100 человек ранеными. По данным противника было взято в плен 260 партизан, с которыми зверски расправились их резали ножами и штыками, связали колючей проволокой, обложили смолой и дровами и подпалили. Женщин и детей, что пробовали спрятаться в землянках, уничтожали гранатами, пойманных в лесу мирных жителей загоняли в уцелевшие постройки и жгли живыми. В боях было убито и ранено около 500 гитлеровцев только в 201-й охранной дивизии, почти полностью уничтожен бронедивизион вермахта. Продолжением операции «Шаровая молния» стала карательная операция «Громовой удар».

 

Майская гроза» («Maigewitter») — кодовое название карательной операции немецко-фашистских захватчиков против партизан и мирного населения в Витебском, Городокском, Сураж- ском и Лиозненском районах (в треугольнике Витебск–Городок–Сураж) 17–22 мая 1943 г.

Проводилась силами 87-й пехотной 4-й авиаполевой дивизий, 8-й танковой бригады, 9 охранных батальонов, батальона СС «Мертвая голова». К карательной операции была привлечена полиция из Лезненского и Понизовского [Смоленской области] районов. При всех частях и крупных подразделениях находились реквизиционные команды из группы хозяйственной команды 206 [Витебск]. Всего в операции участвовало более 20 тысяч гитлеровцев. Карателям противостояли партизанские бригады 1-я и 2-я Белорусские, имени Понаморенко, диверсионная имени Ленина, 1-я Витебская, имени А. Ф. Донукалова, имени Краснознаменного комсомола общей численностью 2,5 тысячи человек.

Противнику удалось вытеснить партизан из районов их дислокации, после чего каратели приступили к разграблениям и расправам. Они расстреляли более 2400 человек, захватили 350 коров и коней, 150 центнеров зерна.

 

“Сестры Хатыни” (14 деревень Витебского района сожженных вместе с населением и не восстановившихся после войны).

 

• д. Дуброво Вымнянский с/с. Перед войной в ней жили 144 человека. 14.01.1943 г. нацисты уничтожили деревню (32 двора), заживо сожгли 99 жителей, в т. ч. 40 детей, и уничтожили деревню. После войны не возродилась. В 1958 г. на месте бывшей деревни установлен обелиск. Увековечена в мемориальном комплексе Хатынь.
• д. Подтево Куринский с/с. 23.05.1943 г. нацисты погубили 29 жителей д. Полтево, сожгли 18 дворов. После Великой Отечественной войны не возродилась. В 1958 г. на месте сожженной деревни поставлен обелиск.
• д. Шитики Запольский с/с. Сожжена мае 1942 г. вместе с жителями (84 человека, 38 дворов). После войны не возродилась. В 1965 г. на месте бывшей деревни установлен памятный знак
• д. Шухвосты Мазоловский с/с. Сожжена в августе 1943 г. (32 двора). Убиты 64 жителя. После войны не возродилась. В 1975 г. на месте бывшей деревни установлена стела.

Сожженные деревни БССР и Витебщины

Карта «Сожженные деревни Беларуси и Витебской области»

 

 

Інфармацыя Лужаснянскі канцлагер

і прапановы па увекавечанню памяці пра ахвяр вайны

 

Малавядомай старонкай гісторыі з’яўляецца існаванне нямецкага канцэнтрацыйнага лагера ў Лужасна ў гады Вялікай Айчыннай вайны. У яго існаванні можна вылучыць некалькі перыядаў.

Першы: лета 1941–1943 г., калі ў Лужасна быў лагер, у якім ўтрымліваліся савецкія ваенапалонныя. Другі: люты 1942 – пачатак 1943 г., калі ў лагеры ўтрымліваліся мірныя савецкія грамадзяне, вывезеныя з партызанскай зоны ў час карных экспедыцый. Трэці: з сакавіка 1943 г. па чэрвень 1944 г., калі ў Лужасна дзейнічаў нямецкі лагер на пярэднім краі нямецкай абароны.

 

 

Лагер для ваеннапалонных

 

Першы лагер быў утвораны ў недабудаванай тэхнікумаўскай сталоўцы і прылягаючай да яе тэрыторыі, на таку і каля яго.  Цяпер гэта тэрыторыя сучаснага гаспадарчага двара (хоздвор), на той час яго называлі “малатарня”. Самі ваеннапалонныя нацягнулі калючы дрот вакол лагера. На дроце былі развешаны пустыя банкі з-пад кансерваў. Побач была пастаўлена кулямётная вышка.

Галоўным чынам ваенапалонныя месціліся пад адкрытым небам. Ваеннапалонныя, як між іншым і мясцовыя жыхары працавалі на вырубцы Цёплага лесу, на разборцы будынкаў ваенных лагероў у тым жа лесе і дастаўцы матэрыялаў у Віцебск, рамонце маста праз Лужаснянку, чыгуначнага моста праз Крывы ручай, які быў узарваны адыходзячымі войскамі Чырвонай Арміі. Некаторых ваеннапалонных аддавалі на сельгаспадарчыя работы ў маёнтак памешчыка ў Падбярэззе. Частку перапраўлялі праз Дзвіну і яны высякалі лес у Казіміраўцы.

Да лагера падыходзіць забаранялася. Аднак, рэжым тут лічыўся мягчэйшы за той, што быў у “Пятым палку”. Жанчынам часам дазвалялася прыносіць палонным ежу, а ў Віцебску за гэта маглі забіць. Па ўспамінах Т.Ф. Лукіной у лагеры не было ні воднай травінкі, бо ўсё было з’едзена ваенапалоннымі[1].

Голад, нішчымныя ўмовы жыцця, адсутнасць медыцынскай дапамогі і знясільная праца сталі прычынамі таго, што да восені значная колькасць ваеннапалонных памерла. Самі палонныя штодня, з раніцы клалі памерлых і тых, хто не мог падняцца на грузавую тачку (двуколку), накрывалі дзяругай і везлі пад канвоем да траншэі, якая была вырыта непадалёк ад лагера. У выкапаных палоннымі ямах хавалі памерлых.

Гэта месца, непадалёк ад таго, дзе цяпер стаіць абеліск, які ўзвялі ў 1972 г. Ён быў пастаўлены непадалёк ад шашы, што вядзе да Рубы, каб было бачна з праязджаючых машын. Сапраўднае месца пахаванняў бліжэй да Лужаснянцы.

 

 

Лагер для ўтрымання мірных савецкіх грамадзян

 

У 1942 г. лагер стаў выкарыстоўвацца для ўтрымання насельніцтва, якое вывозілі немцы з партызанскай зоны. З Лужасна выпраўляліся карныя атрады, сюды прывозілі нарабаваную маёмасць, прыганялі людзей і ўтрымлівалі іх у канцлагеры. Так, 10 чэрвеня з Лужасна выйшлі карнікі ў партызанскую зону: вв. Вярхоў’е, Койтава, Чырвоны Двор, Мікалаёва і іншыя. У асноўным гэта былі старыя, дзеці, жанчыны. У некаторых на грудзях віселі таблічкі “Партызан”[2]. Частку людзей прымусілі капаць магілу. Некаторыя кінуліся ўцякаць, але на іх цкавалі аўчарак і вымусілі вярнуцца. Потым ставілі па 5 ці болей чалавек і растрэльвалі. Экзекуцыя працягвалася некалькі гадзін. У гэты час жыхарам Лужасна было забаронена выходзіць з дамоў. Аднак некаторыя бачылі яе ў вокны. Найбольш верагодна, што акцыя праводзілася фашыстамі 22.06. 1942 г. частку прыгнаных людзей і абвінавачаных у сувязях з партызанамі немцы расстралялі на ўскраіне Лужасна.

13.06. 1942 г. немцы расстралялі ў Вярхоўі каля 70 мірных жыхароў. Па некаторых звестках, частку людзей схопленых у Вярхоўі яны прыгналі ў Лужасна і размясцілі іх на таку і ў стайні, разам з канямі. Частку расстралялі на беразе Лужаснянкі. Пэўную колькасць нарабаванай маёмасці і жывёлы раздалі паліцэйскім, частку адаслалі ў Віцебск.

 

Лужаснянскі лагеру пярэдняга краю нямецкай абароны

У выніку Гарадоцкай наступальнай аперацыі савецкія войскі з поўначы і ўсходу падыйшлі да Віцебска. Немцы пачалі ствараць моцную абарончую лінію. Яна стала часткай “Усходняга валу”, які павінны быў спыніць наступленне Чырвонай арміі на Германію. Вакол Віцебска ўзводзілася 3 лініі абароны. Па сведчаннях мясцовых жыхароў у Цёплым лесе былі зроблены жалезабетонныя ДОТы, якія да нашага часу не дайшлі. Але і Цёплы лес і лес ў лагерах і цяпер зрыты акопамі, траншэямі, былымі бліндажамі, зямлянкамі, сховішчамі, кулямётнымі гнёздамі, поўны варонкамі ад снарадаў, мін, бомб.

Узвядзенне абарончых збудаванняў на поўнач ад Віцебска было ўскладзена на 53 армейскі корпус нямецкіх войскаў. Для гэтага ў Лужасна і Ціраспалі былі арганізаваны лагеры на пярэднім краі абароны, у якіх знаходзіліся савецкія мірныя жыхары (з сакавіка 1943 па сяр. 1944 г.) . З вясны 1943 г. канцлагер, у якім раней утрымліваліся савецкія ваеннапалонныя стаў лагерам для мірнага насельніцтва. Ахоўвалі яго салдаты 4-й авіяпалявой дывізіі.

Траплялі у лагер людзі, якія былі затрыманы немцамі ў час правядзення карных экспедыцый як з ліку мясцовага насельніцтва, так і навакольных вёсак, якія знаходзіліся ў партызанскай зоне (праходзіла па р. Лужаснянка). Шмат трапляла людзей, якія хаваліся ў лясах у час правядзення карных экспедыцый трапіла ў Лужаснянскі лагер у лютым 1943 г, маі 1943 г.

Напрыклад, 22.02. 1943 г. жыхары в. Маркавіч (зараз не існуе) сышлі ў лес і там хаваліся ад немцаў, аднак праз месяц былі схоплены. З 19 чалавек немцы расстралялі 8 мужчын, а астатнія былі змешчаны ў Лужаснянскім лагеры.

15 сакавіка 1943 г, немцы сабралі людзей з Лужасна і навакольных вёсак. Зрабілі селекцыю: моладзь, якой 25-26 лет – накіравалі ў Германію. Сталых людзей, з дзецьмі – у Пяты полк. Тых, хто памаладзей пакінулі ў Лужасна рыць акопы. Дзеці, старыя, непрацаздольныя заставаліся ў лагеры.

Тамару Шашкову (Сысоеву) 1935 г.н., якая хавалася ў Шчалбоўскіх лясах пасля таго, як родная вёска Кузьміно Кабішчанскага с/с была спалена, у маі 1943 г. (карная экспедыцыя “Майскі гром”) была схоплена і таксама адпраўлена ў Лужаснянскі лагер. Увосень 1943 г. жыхары Букаціна Марыя Сяргееўна Прусава, Любоў, Ксенія, Ніна Прусавы, а таксама Мікалай, Ганна, Іван Хадачынскія, Ганна Новікава з дзяцьмі Мікалаем, Пятром, Верай, Марыя, Паліна Віхровы, якія хаваліся ў лесе на правым беразе Дзвіны, насупраць в. Падбярэззе былі злоўлены і змешчаны ў лагер.

З вясны 1943 г. тут утрымліваліся некалькі соцень людзей, пераважна жанчыны і дзеці. Шмат вязняў было з Лёзненскага, Гарадоцкага і Бешанковіцкага раёнаў.

Людзей трымалі ў будынку “малатарні”, недабудаваным будынку сталоўкі тэхнікума.у лагеры было 4 барака: два каменныя, два драўляныя. У каменных трымалі яшчэ ваеннапалонных, у драўляных жылі тыя, хто трапіў пазней. Акрамя гэтага час ад часу людзей утрымлівалі ў бараках каля царквы, а частку ў гаспадарчых пабудовах у Ціраспалі (будынках Віцебскага МТС і жывёлагадоўчых фермах). Зімой 1944 г. некаторую частку людзей трымалі ў бараку, непадалёк ад Лужаснянскай царквы.

Жанчыны і мужчыны ўтрымліваліся асобна. Спалі не распранаючыся на двух’ярусных нарах. Спачатку нары былі пакрыты саломай, потым не было і яе. Тым людзям, каго прыгналі пазней месца не хапала і яны спалі на зямлі. Па іх нагамі хадзілі.

Харчаванне з раніцы “чай”, 300 грамаў хлеба з апілак, які выдаваўся на некалькі дзён. Увечары – банка супу, дакладней, кіпень, у якім плаваюць некалькі бульбін. Вельмі цяжка было мацярам, бо на дзяцей ніякага пайка не палагалася. Посуду не было, земест яго выдавалі выкарыстаныя іржавыя банкі ад кансерваў. У бараку было вельмі шмат вошай. Час ад часу была лазня, але ў ёй не мыліся, а толькі здымалі вопратку і яе пражарвалі ад вошай.

Медыцынскага абслугоўвання не было. Калі хтосці пачынаў хварэць, немцы забіралі яго і ён ніколі больш не вяртаўся. Часам бывалі захворавані на ціф.

Увесь дзень да вечара знясільваючая праца: рыццё траншэяў, бліндажоў, рамонт дарог, рубка лесу, дроваў, тасканне бярвення, высечка кустоў уздоўж дарог. Днём працавалі ў адносна бяспечных месцах, уначы адпраўлялі на перадавую.

На машынах вазілі на лінію фронту: у Шумілінскі раён, пад Сіроціна, у вв. Дзяйкі, Пракуды, Маркавічы, Пацава, Трыгубцы, Вярхоўе, Буяны, Лосвіда, Чырвоны Двор, Талынава, Маркавічы, Шалыгі, Шкялі. Часта ў зіму, з-за заносаў на дарогах начаваць пакідалі ў Загор’і, Ціраспалі, на Мазалаўскім млыну, в. Ізбовічы, дзе начавалі ў закінутых, паўразбураных будынках. Летам – у буданах, непрыдатных для жытла бараках. Спалі на зямлі, на нарах, без спальных прыналежнасцяў. Зрэдку была лазня, у час якой рэчы аддавалі ў дэзкамеры. Ніякага медыцынскага нагляду не было. Ад цяжкай працы адзенне і абутак вельмі хутка выншваліся. Узімку прыходзілася працаваць на вялікім холадзе амаль не апранутымі. Перасоўваліся абавязкова строем, два разы на дзень праверка – а 5-й раніцы і ўвечар.

Цяжкая праца і надзеі на вызваленне адлюстраваліся ў частушках, якія, каб не чулі ахоўнікі спявалі вязні:

Надоели нам лопаты, надоели топоры

Еще больше надоели

«Становитель рус по три!»

Ці

«Надоела нам баланда

Надоел немецкий чай

Дорогой товарищ Сталин

Поскорее выручай!»

 

Для будаўнічых работ патрабавалася шмат матэрыялу. У Мазалаўскім млыну быў арганізаваны тартак. На кожны дзень – выкананне нормы. За яе невыкананне – збіццё, цкаванне сабакамі. За спробу да ўцёкаў – расстрэл усёй групе.  Шмат людзей загінула ад непасільнай працы, знясілення, голаду, холаду, хваробаў і здзекаў аховы. Шмат загінула і ад абстрэлаў савецкай артылерыі і бамбёжак.

Частку мірных жыхароў, якія хаваліся па лясах і былі злоўлены немцамі адпраўлялі ў лагер на тэрыторыі біяфабрыкі (Доўжа), Лосвіда. Там было шмат хворых на ціф. Кінулі проста ў пустыя акопы, разбураныя будынкі, пакінуўшы таблічкі “Падарунак Сталіну”, “Рус салдату”. Савецкія разведчыкі па начах перапраўлялі людзей у савецкі тыл (Кабішча, Пальмінку), а пасля выздараўлення эвакуіравалі ў Смаленскую вобласць.

У чэрвені 1944 г. частку людзей з лагера немцы вывезлі ў Бешанковіцкі раён, дзе каля Астроўна яны былі вызвалены Чырвонай арміяй.

Камандзірам узвода аховы з’яўляўся фельдфебель Герман Рух, які выслаўляўся жорсткасцю. Напрыклад, за тое, што ў адной дзяўчыны зламалася рыдлёўка, стаў збіваць яе нагамі, а потым адвёў яе ў кусты ў расстраляў. У кастрычніку 1943 г. без прычыны біў аўтаматам Ягора Смычкова, а потым разам з іншымі расстраляў, быццам бы за спробу да уцёкаў. У снежні 1947 г. на пасяджэнні Ваеннага трыбунала, якое праходзіла ў будынку БДТ-2 (цяпер філармонія) Рух сазнаўся, што згвалціў 7 дзяўчат, з якіх 4 расстраляў. Казніў 5 мужчын за тое, што яны болей не маглі працаваць .

Частку жыхароў Лужасна немцы адправілі ў “Пяты полк”, адкуль некаторых вывезлі лагер каля чыгуначнай станцыі Крынкі, які часам называлі “васьмітысячнік”. У ім, напрыклад, аказалася дачкі былога святара Лужаснянскага храма: Екацярына, Алена, Лідзія Георгіеўны Ліаранцэвічы і ўнук Аляксандр.

Пасля вайны з 1946 г. у былым канцлагеры быў утвораны канлагер для нямецкіх ваенапалонных, якія будавалі чыгунку Лужасна – Вярхоўе.

27.12. 1995 г. Рэспубліканская навукова-кваліфікацыйная камісія па вызначэнню месцаў прымусовага ўтрымання грамадзян на часова акупаванай тэрыторыі Рэспублікі Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны надала лагеру ў Лужасна статус “Лагер на пярэднім краі нямецкай абароны”. Тыя вязні, што асталіся жывымі на гэты час атрымалі права на кампенсацыі.

 

На паўночна-усходняй ускраіне пасёлка, каля дарогі са станцы Лужасна да Рубы ў 1972 г. быў устаноўлены абеліск з надпісам: “У пасёлку Лужасна ў 1942–1943 гг. нямецкія фашысты зверскі закатавалі і знішчылі сотні савецкіх ваеннапалонных, партызан і мірных жыхароў, прыймаўшых актыўны ўдзел у барацьбе з ворагам. Вечная слава героям-патрыётам!”. Прыведзеная інфармацыя недакладна. ў артыкуле, прысвечанаму помніку ў “Зборы помнікаў гісторыі і культуры Беларусі”. Даты загубы людзей указаны з 1941 па 1943 гг.

 

 

 

 

 

Письмо Кати Сусаниной своему отцу, Петру Сусанину

 

«Того, кто найдет это спрятанное от немцев письмо, умоляю опустить сразу в почтовый ящик»

«12. III.43 г. Лиозно.

Дорогой, добрый папенька!

Пишу тебе письмо из фашистской неволи. Когда ты будешь читать его, меня не будет в живых. И моя просьба к тебе, отец: покарай гитлеровских кровопийц. Это завещание твоей умирающей дочери. Когда вернешься домой, маму не ищи. Ее расстреляли немцы. Они спрашивали ее о тебе, при этом офицер бил маму плеткой по лицу. Мама не стерпела и гордо сказала: «Вы не запугаете меня битьем. Я уверена, что мой муж вернется назад и вышвырнет вас, подлых захватчиков, отсюда вон». Офицер выстрелил из пистолета маме в рот.

Мне сегодня исполнилось 15 лет, но если бы ты увидел меня, то не узнал, что это твоя дочь. Я стала очень худенькая. Мои глаза ввалились, косички остригли наголо, руки высохли. Когда я кашляю, изо рта идет кровь. У меня отбили легкие. Я рабыня немецкого барона Шарлена, работаю у него прачкой, стираю белье, мою полы. Работаю очень много, а кушаю два раза в день в корыте с двумя хозяйскими свиньями. Так приказал барон… Живу я в дровяном сарае; в комнаты мне входить нельзя. Один раз мне горничная полька Юзефа дала кусочек хлеба, а хозяйка увидела и долго била Юзефу плеткой по голове и спине. Два раза я убегала от хозяев, но меня находили. Барон срывал с меня платье и бил ногами. Я теряла сознание. Потом на меня выливали ведро воды и бросали в подвал. Сегодня мне Юзефа сказала, что господа с большой группой невольников и невольниц уезжают с Витебщины в Германию. Они берут и меня с собой… Я решила лучше умереть на родной сторонушке, чем быть втоптанной в проклятую чужеземную землю. Только смерть спасет меня от жестокого битья. Завещаю, папа: отомсти за маму и за меня.

Прощай, добрый папенька, ухожу умирать. Твоя дочь Катя Сусанина. Мое сердце верит: письмо дойдет».

Письмо было опубликовано в «Комсомольской правде».